समाजशास्त्र आणि सामाजिक संशोधन
समाजशास्त्र हे समाजाच्या रचनेचा, प्रक्रियेचा आणि बदलाचा वैज्ञानिक अभ्यास करणारे शास्त्र आहे. समाजशास्त्राच्या मदतीने सामाजिक समस्या, मानवी वर्तन आणि संस्थांचे कार्य समजून घेता येते. या अभ्यासासाठी सामाजिक संशोधन (Social Research) अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
१. समाजशास्त्राचा अर्थ
समाजशास्त्र म्हणजे समाजाच्या विविध पैलूंचा शास्त्रीय आणि पद्धतशीर अभ्यास. यात सामाजिक गट, संस्था, संस्कृती, मूल्यव्यवस्था आणि मानवी वर्तन समजून घेण्याचा प्रयत्न केला जातो.
२. सामाजिक संशोधन म्हणजे काय?
सामाजिक संशोधन म्हणजे समाजातील विविध समस्यांचा आणि प्रवृत्तींचा अभ्यास करण्यासाठी वापरली जाणारी वैज्ञानिक पद्धती. यात निरीक्षण, सर्वेक्षण, प्रयोग, केस स्टडी आणि सांख्यिकी विश्लेषण यांसारख्या पद्धतींचा समावेश असतो.
३. सामाजिक संशोधनाचे प्रकार
मूलभूत संशोधन (Basic Research)
- नव्या संकल्पना आणि सिद्धांत शोधण्यासाठी केले जाते.
- उदा. समाजातील विषमता का निर्माण होते?
उपयोजित संशोधन (Applied Research)
- विशिष्ट सामाजिक समस्या सोडवण्यासाठी केले जाते.
- उदा. बेरोजगारी कमी करण्यासाठी कोणती धोरणे प्रभावी ठरू शकतात?
वर्णनात्मक संशोधन (Descriptive Research)
- कोणत्याही घटनेचे स्वरूप, स्वरचना आणि वैशिष्ट्ये समजून घेण्यासाठी वापरले जाते.
- उदा. ग्रामीण आणि शहरी समाजातील जीवनशैलीतील फरक.
प्रायोगिक संशोधन (Experimental Research)
- नियंत्रित परिस्थितीत विशिष्ट गृहितक तपासण्यासाठी केले जाते.
- उदा. समाजातील गुन्हेगारी कमी करण्यासाठी शिक्षणाचा परिणाम.
सर्वेक्षण संशोधन (Survey Research)
- मोठ्या प्रमाणावर लोकसंख्येचा अभ्यास करण्यासाठी प्रश्नावली किंवा मुलाखतींचा वापर केला जातो.
- उदा. मतदानाच्या प्रवृत्ती आणि नागरिकांचे राजकीय कल.
४. सामाजिक संशोधनाच्या पद्धती
निरीक्षण पद्धत (Observation Method)
- प्रत्यक्ष समाजातील घटनांचे निरीक्षण करून माहिती संकलन.
प्रश्नावली (Questionnaire Method)
- लोकांकडून माहिती मिळवण्यासाठी प्रश्न विचारले जातात.
मुलाखत पद्धत (Interview Method)
- प्रत्यक्ष भेट घेऊन माहिती गोळा करणे.
केस स्टडी पद्धत (Case Study Method)
- एखाद्या विशिष्ट गट, व्यक्ती किंवा घटनेचा सखोल अभ्यास.
सांख्यिकी पद्धत (Statistical Method)
- संख्यात्मक माहिती संकलन आणि विश्लेषण.
५. सामाजिक संशोधनाचे महत्त्व
- समाजातील समस्यांची ओळख – गरिबी, शिक्षण, आरोग्य यांसारख्या समस्यांचे विश्लेषण करता येते.
- धोरणे आणि योजना तयार करणे – सरकारी आणि सामाजिक संस्थांना योग्य धोरणे ठरवण्यास मदत होते.
- सामाजिक बदल समजून घेणे – समाजात होणाऱ्या बदलांची कारणे आणि परिणाम शोधता येतात.
- मानवी वर्तनाचा अभ्यास – लोकांची विचारसरणी, भावना आणि सामाजिक वर्तन यांचा अभ्यास करता येतो.
निष्कर्ष
समाजशास्त्र आणि सामाजिक संशोधन हे एकमेकांशी जोडलेले आहेत. समाजशास्त्र सामाजिक घटनांचे सैद्धांतिक विश्लेषण करते, तर सामाजिक संशोधन समाजातील समस्यांचे वैज्ञानिक निरीक्षण करून त्या सुधारण्याचा प्रयत्न करते. त्यामुळे समाजाच्या विकासासाठी दोन्हीही महत्त्वाचे आहेत.
PRACTICE QUIZ LINK
